Để có nhiều bộ sách giáo khoa tốt

Gần đây, dư luận xã hội bàn nhiều về vấn đề một chương trình, nhiều bộ SGK. Rất nhiều lý do được nêu lên: a) Để “chống độc quyền”; b) Để huy động được trí tuệ đông đảo các tầng lớp trong xã hội, nhất là giáo viên ở các địa phương; c) Quan trọng hơn là sẽ khắc phục được những“băn khoăn”, “bất cập”mà lâu nay dư luận bức xúc, vì có ý kiến cho rằng: “Trước nay chúng ta nêu lên nhiều băn khoăn, chỉ ra vô số bất cập của SGK chính là vì chúng ta chỉ có một bộ”.

Vì sao nên có nhiều bộ SGK?

Khoan hãy bàn đến chuyện nếu biên soạn nhiều bộ SGK thì liệu có hết được những “băn khoăn và vô số bất cập” về SGK hay không. Bài viết này chỉ đề cập đến một số điều kiện quan trọng để có thể triển khai chủ trương một CT nhiều bộ SGK mà dư luận đang hết sức quan tâm. 

Một CT- nhiều bộ SGK là một chủ trương đúng, vì nó phù hợp với bản chất và quy luật phát triển đa dạng của hiện thực đời sống. Đó là xu thế của các nền giáo dục hiện đại, tiên tiến trong bối cảnh một thế giới bùng nổ thông tin, sự kết hợp đa phương tiện (multimedia) và thái độ tôn trọng sự đa dạng (multiform) khác biệt; sau đó mới là các lý do khác nữa trong điệu kiện cụ thể của Việt Nam. 

Chẳng hạn: a) Tránh được hiện tượng độc quyền trên nhiều bình diện. Nhiều bộ SGK sẽ tạo ra được sự cạnh tranh; huy động được trí tuệ của nhiều tầng lớp trong xã hội mà trước đây có thể do cơ chế hay cách tổ chức nào đó họ chưa có điều kiện phát huy. Sự cạnh tranh lành mạnh sẽ buộc người biên soạn làm việc có trách nhiệm hơn, cẩn trọng và chăm chút hơn đối với sản phẩm của mình.

b) Tạo ra nhiều nguồn thông tin đa dạng và phong phú, nhiều cách tiếp cận, nhiều phương pháp suy nghĩ, nhiều con đường đi đến chân lý...Tôi đã có dịp xem một số bộ sách của nước ngoài thấy họ biên soạn rất khác nhau. Cùng một vấn đề, cuốn này chỉ nói vài câu, nhưng cuốn khác có thể nêu cả một đoạn dài, thậm chí hàng trang, cùng giới thiệu về một tác phẩm, cuốn A khai thác đoạn trích này, cuốn B có thể nêu đoạn trích, nội dung khác.

Cùng một nhà văn nhưng mỗi sách học các tác phẩm cụ thể rất khác nhau...Thậm chí ở Mỹ, có quan điểm chỉ đưa vào học các tác phẩm “phức tạp”, có nhiều cách hiểu, có nhiều  vấn đề đang tranh luận... để học sinh cùng tham gia phản biện, trao đổi, từ đó tự tìm cho mình một cách hiểu, một cách giải mã, tiếp nhận...Việc có nhiều bộ SGK dần dần sẽ làm “bình thường hóa”cách nhìn nhận và đánh giá SGK.

c) Tạo ra nhiều sự lựa chọn cho người tiêu dùng.Thực tiễn cuộc sống cũng đã thay đổi rất nhiều, dù không có nhiều SGK thì hiện nay giáo viên và học sinh vẫn có thể tiếp cận vấn đề, giảng dạy và học tập từ những nguồn khác nhau của các phương tiện thông tin đại chúng, nhất là từ internet. Chỉ khác ở chỗ nguồn trên mạng là dạng “hỗn tạp”, còn nếu được biên soạn thành SGK thì thông tin sẽ được chọn lọc và tổ chức có hệ thống theo một ý đồ sư phạm tốt hơn.

Do công việc chuyên môn, tôi cũng được trực tiếp nghiên cứu CT, và SGK của một số nước phát triển như Mỹ, Anh, Úc, Pháp, Đức, Trung Quốc, Nga...Tôi thấy tất cả các nước này đều có nhiều bộ SGK. Tuy nhiên cần phải nói ngay rằng, ở những nước có nhiều bộ SGK ấy, cách xây dựng CT của họ khác với ta. Một trong những điều kiện đầu tiên để triển khai chủ trương một CT- nhiều bộ SGK là cần xem xét, điều chỉnh, thậm chí xây dựng lại CT giáo dục, nhất là CT các môn học.

CT của Việt Nam từ sau 1975, kể cả CT xây dựng năm 2002 được ban hành chính thức vào 2006, thực chất chỉ là CT để viết một bộ SGK. Trước 2002, CT chỉ là bản danh mục nêu lên các nội dung dạy học của từng môn và quy định đến từng bài, từng tiết học.

Đến CT 2002-2006, cách xây dựng CT các môn học có khác, nhưng quy định nội dung dạy học về cơ bản vẫn thế. Có nghĩa là vẫn buộc chặt người viết sách vào CT, làm thay người viết sách bằng những quy định quá cụ thể, chi tiết. Cách làm này như trên đã nói, chỉ là để cho một bộ SGK và rất “tiện lợi” cho việc quản lý của các cơ quan chỉ đạo dạy học các cấp. Việc triển khai hai bộ SGK ở một số môn là yêu cầu xuất hiện sau khi đã làm CT, vì thế khi triển khai gặp rất nhiều lúng túng. Hệ quả là dù hai bộ SGK nhưng sự khác biệt là rất ít ỏi.

Xem nhiều bài, nhiều chương của hai bộ sách, một câu hỏi tất yếu sẽ nảy sinh: Tổ chức biên soạn hai bộ sách như thế này để làm gì? Sự tồn tại của hai bộ sách theo cách làm như trên là rất ít ý nghĩa và gây cho xã hội nhiều băn khoăn thắc mắc về sự giống và khác nhau của hai bộ sách. Nguyên nhân chính không phải do các tác giả sách mà do quan niệm và cách tổ chức xây dựng CT. Bây giờ nếu theo hướng triển khai nhiều bộ trong khi CT vẫn giữ nguyên như thế thì làm thế nào mà có được nhiều bộ SGK tốt.

Trái lại sẽ là “loạn SGK”, nhiều bộ sách mà gần như giống nhau (do xào xáo lại của nhau) thì nhiều bộ SGK để làm gì, có ích gì? Như thế cần xem xét, điều chỉnh, thậm chí có phần, có môn phải làm lại CT theo tinh thần vừa cụ thể, vừa khái quát, vừa có phần cứng, vừa bảo đảm tính linh hoạt để làm chỗ dựa cơ bản cho việc ra đề thi và đánh giá kết quả học tập của học sinh. CT và "chuẩn" CT hiện có là không thích hợp và sẽ gặp rất nhiều khó khăn trong việc vận dụng để triển khai viết nhiều bộ sách cũng như kiểm tra, đánh giá.

Để có nhiều bộ SGK tốt

Ý nghĩa cơ bản của việc biên soạn nhiều bộ sách nhằm nêu lên nhiều cách tiếp cận, nhiều con đường đến với chân lý, đa dạng hóa một đơn vị kiến thức cơ bản (chuẩn) bằng những nội dung cụ thể khác nhau. Theo tinh thần đó, CT chỉ nêu lên các đơn vị kiến thức và kỹ năng khái quát, cần đạt được ở từng chương, phần, lớp, cấp...

Ví dụ với môn Ngữ văn, phần văn học, CT chỉ nên quy định các bộ phận văn học lớn cần học, sau đó là các thể loại, chẳng hạn văn học dân gian học các thể loại: Truyền thuyết, cổ tích, truyện cười, truyện ngụ ngôn... Sau thể loại là các đơn vị kiến thức và kỹ năng cần đạt được.

Việc chủ trương biên soạn nhiều bộ SGK còn liên quan đến nhiều vấn đề khác, cũng có nghĩa là phải có những điều kiện khác nữa. Thứ nhất: Về căn bản việc học hành của nước ta vẫn chịu áp lực rất lớn về thi cử, vì thế khi sử dụng nhiều bộ sách thì điều đầu tiên cần nghĩ đến là thực hiện kiểm tra, đánh giá như thế nào? Đề thi phải thay đổi ra sao để đáp ứng được sự đa dạng của nhiều bộ sách. Cách ra đề thi vẫn như cũ thì không thể thực hiện được nhiều bộ SGK.

Thứ hai: Không chỉ chất lượng giáo viên mà chất lượng của cán bộ quản lý các cấp cũng là một hạn chế. Nhiều bộ sách sẽ có nhiều ý kiến, nhiều tình huống, nhiều kiến thức và kỹ năng cụ thể khác nhau; cách khai thác, trình bày cũng khác nhau...Vì thế người thầy phải rất vững vàng mới có thể đóng vai trò trọng tài, hướng dẫn học sinh cách học và những lưu ý cần thiết nhất.

Cán bộ quản lý, chỉ đạo cũng phải rất có trình độ, công tâm, tôn trọng sự thật...thì mới ra được các quyết định đúng, chẳng hạn việc lựa chọn bộ sách nào? Chỉ đạo dạy học ra sao? Ngay việc thẩm định đánh giá để bản thảo nào được sử dụng cũng đã vấn đề rất nan giải...Trong bối cảnh nước ta hiện nay, nếu không có những quy định chặt chẽ đều có thể xảy ra chuyện tiêu cực, khó tránh khỏi tình trạng nhiều khi bản thảo tốt, sách tốt hơn lại không được sử dụng.

Thực tiễn nước ta cho thấy, một chủ trương dù đúng đắn nhưng nếu chưa đủ những điều kiện cơ bản, cần thiết; nếu tổ chức thực hiện nóng vội sẽ dẫn đến những hậu quả khó khắc phục và không lường hết được. Có thể còn nhiều sự phức tạp, khó khăn nếu triển khai ngay chủ trương một CT- nhiều bộ sách, nhưng tôi nghĩ vẫn nên theo hướng này, miễn là có sự chuẩn bị thật tốt những điều kiện cần thiết nhất. Còn nếu để thật đầy đủ các điều kiện mới tiến hành thì không biết đến bao giờ, thậm chí không bao giờ làm được.